نزدیک بودن ارتباطات شفاهی به طبیعت انسانی و همچنین نیازهای عاطفی و معنوی او باعث شده است مردم آذربایجان و تبریز، این نوع ارتباطات را الگویی موفق و کارآمد دانسته و بر این باور باشند که اگر ارتباطات مدرن و دیجیتال نیز بر اساس زیرساخت های ارتباطات شفاهی استوار گردد، نتیجه آن موفقیت آمیز خواهد بود.
ارتباطات شفاهی، گونه ای از ارتباطات است که غالباً چهره به چهره بوده و محتوایی نخبه گریز و عوام گرا دارد و دریافت بازخورد و عکس العمل در آن، سریع و آنی است.
برگزاری نخستین نمایشگاه رسانه های دیجیتال در تبریز و استقبال نه چندان زیاد اقشار مختلف مردم از آن که بی تفاوتی نیز گهگاه به چشم می آمد، می تواند به عنوان نمادی از “مقاومت مردم” این منطقه در برابر ارتباطات مدرن و نشانی از “تمایل شدید به تداوم ارتباطات شفاهی” تعبیر شود.
در نگاه نخست، دلیل این بی تفاوتی و عدم اسقبال، شاید آشنا نبودن مردم با کارکرد رسانه های دیجیتال و یا تاثیر کمرنگ این رسانه ها در جریان زندگی عمومی مردم قلمداد شود که البته به نظر می رسد تاثیر آن انکارناپذیر است اما کارشناسان می گویند دلیل اصلی این رفتار عمومی، ریشه در الگوی ارتباطی مردم آذربایجان و تبریز دارد و نشان می دهد که ورود به عصر ارتباطات دیجیتال هنوز محقق نشده است.
متخصصان علوم ارتباطات، با تبیین کارکردها و قابلیت‌های شبکه ارتباطات شفاهی، بهره گیری از ارتباطات مدرن و دیجیتال در زمان حاضر را متضمن تحقق اهداف توسعه ای جوامع مختلف می دانند و در کنار هم قرار گرفتن این دو گونه ارتباطات را در تعارض با یکدیگر نمی بینند.
ارتباطات شفاهی، ارتباطات ایده آل
یک استاد ارتباطات و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در همین زمینه از ارتباطات شفاهی به عنوان ارتباطاتی ایده آل یاد کرده و معتقد است: تکنولوژی برتر این است که ما را به  ارتباطات شفاهی بازگرداند.
حسینعلی افخمی در گفتگو با من افزود: در ارتباطات شفاهی، صمیمت و وحدت حفظ شده و ابهامات به کمترین حد ممکن می رسد در حالیکه بخشی از ارتباطات مدرن ظن، گمان و تخیل ماست.
وی با اشاره به طرح موضوعاتی مانند جهانی شدن و کمرنگ شدن بسترهای لازم برای ارتباطات شفاهی در دنیای امروز، اظهار داشت: بخشی از نیازهای موجود در چنین جامعه ای که خلاء آن احساس می شود، توسط تکنولوژی قابل جبران است، به عبارت بهتر باید گفت که هم اکنون ورود به این حوزه اجتناب ناپذیر است.
این استاد علوم ارتباطات گفت: در این شرایط، رسانه های دیجیتال می توانند کارکرد خاص خود را داشته باشند ولی باید محتوای تولید شده توسط آن ها قابل درک توسط مردم همان جامعه باشد ضمن اینکه به ارزش ها و فرهنگ های حاکم بر آن جامعه توجه ویژه ای داشته باشد.
افخمی اضافه کرد: اگر رسانه های دیجیتال محلی بتوانند محتوایی متناسب با زبان و ارزش های محلی تولید و عرضه کنند می توان همانند سایر کشورها به تدریج آن را در سطح کشور نیز ترویج داد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه اکنون نیاز به تقسیم قدرت در سطح مناطق مختلف کشور احساس می شود و نقش نمایندگان مجلس در ایجاد چنین وضعیتی تعیین کننده است، افزود: نماینده باید، برآیند خواست های محلی خود بوده و درصدد جامه عمل پوشاندن به مطالبات محلی باشد.
وی نقش آفرینی نهادهایی مانند آموزش و پرورش و مراکز آموزش عالی در حوزه فرهنگ را بسیار مهم توصف کرد و افزود: این مجموعه ها “پاسداران فرهنگ سنتی” هستند که باید بدون واگذار کردن همه عرصه ها به تکنولوژی، محتوای سنتی را در قالب این ظرف جدید عرضه کنند.
این استاد علوم ارتباطات تاکید کرد: تکنولوژی و دیجیتالی شدن حوزه ارتباطات باید به نوعی پیوندی منطقی بین گذشته و حال ایجاد کند.
برخورد متفاوت با ارتباطات مدرن
یک استاد دیگر علوم ارتباطات و نظریه پرداز تئوری های ارتباطی نیز در همین زمینه با بیان اینکه تداوم ارتباطات شفاهی، به تعبیری نقطه قوت و به تعبیر دیگری نقطه ضعف محسوب می شود، اظهار داشت: نقطه ضعف و یا نکته قوت بودن تداوم ارتباطات شفاهی به میزان شدت این ارتباطات در جامعه بستگی دارد.
مهدی محسنیان راد در گفتگو با من افزود: “علت بی تفاوتی اقشار مختلف مردم به رسانه های دیجیتال به چگونگی برخورد با این پدیده نوظهور برمی گردد؛ ما باید همان برخورد را که کشورهای در حال توسعه در مقابله با این پدیده تجربه کردند را طی می کردیم که چنین نشد.”
وی در تبیین تفاوت های نوع برخورد ایران با پدیده ای مانند رسانه های دیجیتال توضیح داد: هنگامی که رسانه های دیجیتال به کشورهای جهان سومی مانند الجزایر و حتی پاکستان وارد شد، برخورد سلبی صورت نگرفت و این پدیده نفی نشد ولی موضع گیری های منفی در کشورمان به شدت قابل تامل بود.
 این عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) تصریح کرد: ایران از ابتدا با رویکردی منفی با رسانه های دیجیتال برخورد کرد که چنین مواجهه ای بدون شناخت با این پدیده بوده است.
محسنیان راد، اضافه کرد: جامعه آذربایجان جامعه ای تقریباً سنتی است و تحت تاثیر این فضا، ارتباطات شفاهی در آن بیشتر از ارتباطات مدرن است.
پتانسیل ارتباطات دیجیتالی برای احیای ارتباطات شفاهی
یک پژوهشگر علوم ارتباطات هم با بیان اینکه انواع مختلف ارتباطات، دارای کارکردهای خاصی هستند که باعث تمایز یکی از دیگری می شود، اظهار داشت:با وجود اینکه”ارتباطات شفاهی” ارتباطاتی ایده آل است اما ارتباطات دیجیتالی پتانسیل احیای ارتباطات شفاهی را دارد.
حسن آذری، نگرانی های جدی نسبت به از بین رفتن ارتباطات شفاهی را قابل درک توصیف کرد و به من گفت: از بین رفتن ارتباطات شفاهی، به منزله از بین رفتن ارتباطات عمیق و صمیمی و جایگزینی ارتباطات گذرا و غیرآنی است ولی لزوماً رسانه های دیجیتال، ارتباطات شفاهی را از بین نمی برند بلکه می توانند احیاگر ارتباطات شفاهی هم باشند.
وی افزود: “در بخش نظرات وبلاگها و به ویژه اتاق های چت، شاهد ترویج نوعی سبک نوشتاری غیررسمی و مبتنی بر قواعد شفاهی هستیم که نشان دهنده کمک رسانه های دیجیتال به احیای ارتباطات شفاهی است.”
این مدرس علوم ارتباطات اضافه کرد: طی سال های گذشته که رسانه دیجیتال وارد فضای رسانه ای کشورمان شده اند نوعی تکامل سیر حرکتی رسانه ها مشاهده می شود که “مک لوهان” نیز به آن اشاره کرده بود.
آذری با بیان اینکه رسانه های دیجیتال به خاطر ویژگی هایی که دارند در سطوح مختلف فردی و اجتماعی اثرگذار بوده اند، افزود: هر رسانه کارکرد خاص خود را دارد و در این میان رسانه های دیجیتال علاوه بر داشتن کارکردهای جدید، نقش های قدیمی رسانه ای را تقویت کرده اند.

وی به تعبیر یکی از اندیشمندان علوم ارتباطات با این مضمون که “تلویزیون را صرفاً تماشا می کنیم ولی با اینترنت زندگی می کنیم”، اشاره کرد و گفت: اینترنت، چه با سویه دولتی و چه با سویه شهروندی، مزایای فراوانی دارد و به واسطه همین مزایای فراوان مورد اقبال عمومی قرار گرفته است.
آذری در بخش دیگری از این گفتگو اظهار داشت: البته آسیب هایی نیز متوجه رسانه های دیجیتال است که بخش عمده ای از آن به علت ویژگیهای ماهوی فضای مجازی است و باید دقت شود که آسیب پذیری خود را به حداقل برسانیم.
این پژوهشگر علوم ارتباطات با تاکید بر اینکه حرکت به سوی رسانه های دیجیتال و الکترونیک به ویژه در فرآیند توسعه اجتناب ناپذیر است، افزود: آسیب های مورد اشاره نباید به شکلی مطرح گردد که منجر به “سایبر فوبیا” یا “سایبر هراسی” شود.
وی با برشمردن مهم ترین آسیب های رسانه نگاری دیجیتالی، “احساس رها بودن” و “گمنامی” در فضای مجازی را عمده ترین این آسیب ها خواند و گفت: نویسندگان و فعالان این حوزه به خاطر اینکه احساس گمنامی در فضای مجازی را دارند ضوابط سخت قانونی را به خوبی مراعات نمی کنند.
آذری از “بی اخلاقی رسانه ای” به عنوان یکی دیگر از آسیب های رسانه نگاری دیجیتالی یاد کرد و افزود: روزنامه نگاران به عنوان دیده بانان جامعه، رکن چهارم دموکراسی هستند و اگر اخلاق رسانه ای را رعایت نکنند ماهیت وجودی و آرمانهایشان خدشه دار می شود بنابراین باید به چهار رکن مزبور، رکن پنجمی هم اضافه شود که نام آن “نظارت بر اخلاق و عملکرد روزنامه نگاران” است.
وی اظهار عقیده کرد: اخلاق رسانه ای جزو موضوعات پرچالشی است که به نظر می رسد برای غلبه بر این چالش ها باید “تعهد فردی روزنامه نگاران” ارتقا یابد تا بی اخلاقی ها به کمترین حد ممکن کاهش یابد.
این مدرس علوم ارتباطات در عین حال گفت: رسانه های جدید با توجه به ویژگی های منحصربفردشان، به ایجاد سبک جدیدی از روزنامه نگاری کمک کرده و ادبیات جدیدی را وارد روزنامه نگاری کرده اند که نشان می دهد در کنار آسیب ها، قابلیت های فراوانی نیز دارند.
وی در تبیین اهمیت رسانه های دیجیتال نیز گفت: نقش آفرینی رسانه های دیجیتال درجهان امروز از چنان جایگاه پراهمیتی برخوردار شده است که برخی نهادهای بین المللی آن را محور فعالیت های خود قرار داده اند و حتی مجموعه هایی، ماموریت ارزیابی مستمر آمادگی الکترونیک کشورها را عهده دار شده اند.
آذری گفت: نگاه صرفاً تفریحی یا فراغتی به رسانه های دیجیتال نیازمند تجدید نظر جدی است زیرا اکنون لازم است رویکردی دغدغه مند نسبت به این رسانه ها داشت و از آنها برای تحقق اهداف تعریف شده در مسیر توسعه استفاده کرد.
این مدرس علوم ارتباطات حاکم بودن نگاه فراغتی نسبت به رسانه های دیجیتال را ناشی از عدم آشنایی اقشار عمده ای از مردم و مسئولان با ابعاد کارکردی تکنولوژی های جدید دانست و با بیان اینکه نهادینه شدن رویکرد دغدغه مند نسبت به این رسانه ها نیازمند گذر زمان است، افزود: عدم تامین نیازهای ابتدایی، مانع از نگاه ضرورت محور به رسانه های دیجیتالی شده است.
وی افزود: علاوه بر مهیا کردن نیازهای مورد اشاره، باید فرهنگ سازی لازم نیز به شدت تعقیب شود تا این “نگاه فانتزی” تغییر یابد.
ارتباطات شفاهی در گذشته و پیش از پیدایی وسایل ارتباطی جدید تنها وسیله اطلاع‌رسانى، مبادله پیام‌ها و برقراری ارتباط بین افراد و گروه‌های مختلف اجتماعی بوده است و در جوامعی که به لحاظ پیشینه تاریخی دارای نظام منسجم و کارآمد هستند، تامین نیازهای اطلاعاتی از طریق این شبکه ارتباطی برای عموم مردم به نوعی فرهنگ و عادت تبدیل شده است.
تداوم ارتباطات شفاهی با چنین پشتوانه و پیشینه ای و استمرار اعتبار و کارآمدی آن که کارشناسان علوم ارتباطات نیز بر آن مهر تائید می زنند، موجب جلب اعتماد، همراهی و همدلی عمومی شده است.
با همه این اوصاف، اجتناب ناپذیر بودن ورود به حوزه ارتباطات دیجیتالی موضوعی است که مورد تاکید صاحبنظران علوم ارتباطات است، به ویژه که استفاده توامان از عناصر موثر ارتباطات شفاهی در کنار این گونه جدید از ارتباطات می تواند نتایج مفیدی داشته باشد.
شاید کار بزرگ امروز، در کنار هم و در خدمت یکدیگر قرار دادن دو شبکه ارتباطی دیجیتالی و شفاهی و در عین حال تفکیک ویژگی‌ها، نقش‌ها و کارکردهای هر کدام به طور مستقل به‌ویژه در جوامعی مانند آذربایجان و تبریز است که پیشینه تاریخى و فرهنگی اصیل، خلاق و کارآمد دارند.