در تازه ترین گزارش نظارتی معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهور از شش سال اجرای برنامه چهارم توسعه در بخش رفاه اجتماعی آمده است: توجه به رفاه اقشار مختلف جامعه از طریق مطالعه توزیع درآمد، ثروت و متغیرهای دیگر از مباحث کانونی اقتصاد در دوران اخیر بوده است چراکه یکی ازاهداف مهم هرنوع سیاستگذاری اقتصادی بهبود رفاه عمومی و مشخصا افزایش رفاه اقشار کمتر بهره مند جوامع است.

رفاه اجتماعی یک جامعه هدف غائی تمامی دولت‌هاست. در واقع کلیه تلاش‌ها و اقدامات دولت در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رساندن مردم به یک استانداردی از رفاه و مورد قبول از زندگی است. تعیین استاندارد رفاه از سخت ترین وظایف دولت اما از مهمترین آنهاست چراکه با اندکی تغییر در استاندارد تعیین شده تمامی سیاست های دولت در بخش های مختلف، تحت تاثیر و تغییر قرار خواهد گرفت. به عنوان مثال مباحث جدیدی در حوزه معرفت شناختی چون کرامت انسانی، سعادت بشر و چگونگی اندازه گیری آن ها و یا تغییرات در سیاستگذاری های کلان کشور و مانند آن می تواند سیاست های رفاهی دولت را درکوتاه مدت و بلند مدت متاثر سازد. در این بین سیاست های جاری و اجرایی دولت مانند هدفمند سازی یارانه ها که تاثیر انکار ناپذیری بر سطح زندگی و معیشت افراد بر جای خواهد گذاشت را نباید ازنظر دور داشت.

اما سوال اساسی این است که رفاه چیست و مولفه های تعیین کننده آن کدامند؟ اگر مقرر باشد جامعه ای در چشم انداز مطلوب در یک دوره زمانی معین به این نقطه از رفاه برسد، مختصات این نقطه رفاهی کدام خواهند بود؟ در این زمینه مطالعات گسترده ای در دنیا و ایران شده است. این که استانداردها و مختصات فعلی رفاه و شاخص های اندازه گیری آن تا چه اندازه معرف رفاه واقعی جامعه ایرانی هستند خود بحث مستقلی را می طلبد که بایستی بدان پرداخته شود. با این حال در ادبیات مرسوم رفاه معیارها و شاخص های تعریف شده ای وجود دارد که می توان بدانها استناد نمود.

به طور کلی استانداردهای فعلی اندازه گیری رفاه جامعه ایرانی عمدتا متمرکز در حوزه اقتصادی است. معیارهای چون ضریب جینی، نسبت دهک ها ، شاخص رفاه اجتماعی آمارتیاسن و غیره، در بردارنده جنبه های اقتصادی و رفاه و عدالت توزیعی هستند که این گزارش بدان پرداخته است.

شاخص رفاه اجتماعی

تابع رفاه اجتماعی توسط آمارتیاسن در سال ۱۹۷۴ تعریف گردید که شامل دو جزء اساسی ضریب جینی (G) و درآمد سرانه(M) می باشد. بدین ترتیب شاخص رفاه اجتماعی (W) به صورت زیر تعریف و محاسبه می شود:W=M(1-G)

شاخص مورد نظر در جدول زیر ارائه شده است:

جدول شاخص رفاه اجتماعی طی دوره ۱۳۸۹- ۱۳۸۴

سال درآمد ناخالص ملی(میلیارد ریال- ثابت ۱۳۷۶) کل جمعیت(هزار نفر) درآمد سرانه(هزار ریال) ضریب جینی شاخص بهبود توزیع درآمد شاخص رفاه اجتماعی(هزار ریال)

۱۳۸۴ ۴۲۱۷۹۲ ۶۹۳۹۰ ۶۰۷۸.۶ ۰.۴۲۴۸ ۰.۵۷۵۲ ۳۴۹۶

۱۳۸۵ ۴۵۰۱۷۹ ۷۰۴۹۶ ۶۳۸۵.۹ ۰.۴۳۵۶ ۰.۵۶۴۴ ۳۶۰۴

۱۳۸۶ ۴۸۳۱۲۳ ۷۱۵۹۱ ۶۷۴۸.۴ ۰.۴۳۳۷ ۰.۵۶۶۳ ۳۸۲۲

۱۳۸۷ ۴۷۷۴۶۱ ۷۲۴۶۵ ۶۵۸۸.۸ ۰.۴۱۲۲

۰.۵۸۷۸

۳۸۷۳

۱۳۸۸ ۴۷۲۹۱۴ ۷۳۳۸۹ ۶۴۴۳.۹ ۰.۴۱۱۱ ۰.۵۸۸۹ ۳۷۹۵

۱۳۸۹ ۵۰۹۰۸۰ ۷۴۳۶۳ ۶۸۴۵.۹ ۰.۴۰۹۹ ۰.۵۹۰۱ ۴۰۴۰

ماخذ: مرکز آمار ایران

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود به دلیل افزایش درآمد سرانه و بهبود کلی تعادل توزیع درآمد درسال های ۱۳۸۷-۱۳۸۴ ، شاخص رفاه اجتماعی روند افزایشی داشته به طوری که شاخص رفاه اجتماعی (۱۰۰=۱۳۸۶) به تدریج از رقم ۹۱.۵ در سال ۱۳۸۴ به رقم ۱۰۵.۷ در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته است.

نسبت هزینه دهک های جامعه

از دیگر ابزار بررسی توزیع امکانات رفاهی بین اقشار مختلف جامعه، بررسی سهم آنها از هزینه های درآمدهاست. برای به دست آوردن این شاخص خانوارها بر حسب میزان درآمد و یا هزینه سالانه از کم ترین سطح به بالاترین سطح در ده گروه مرتب می شوند؛ به گونه ای که دهک اول شامل فقیرترین خانوارها بوده و به ترتیب دهک‌های بالاتر نشان دهنده افزایش بهره مندی خانوارهاست و ثروتمندترین خانوارها در دهک دهم قرار می گیرند.

از جمله شاخص‌های مهم اندازه گیری توزیع درآمد، نسبت سهم درآمدی ۱۰ درصد ثروتمند ترین خانوارها به سهم ۱۰ درصد فقیرترین خانوارها است. هر چه این نسبت بیشتر باشد، شکاف درآمدی بین این دو گروه بیشتر و نابرابری در توزیع درآمد نیز بیشتر می شود. برعکس، هر چه این نسبت کمتر باشد، شکاف درآمدی بین ثروتمندترین و فقیرترین خانوارها کم تر می گردد و نابرابری در توزیع درآمد کمتر می شود. این نسبت بر اساس ارقام مندرج در جدول ذیل طی سالهای برنامه چهارم توسعه برای کل جامعه از رقم ۴۶/۱۶ در سال ۱۳۸۴ به ۷۱/۱۴ در سال ۱۳۸۹ و در جامعه شهری از رقم ۹۴/۱۳ به رقم ۴۵/۱۲ در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته و در جامعه روستایی تقریبا ثابت مانده است.

جدول نسبت هزینه دهک بالا به پایین طی دوره ۱۳۸۹- ۱۳۸۴

شرح ۱۳۸۴ ۱۳۸۵ ۱۳۸۶ ۱۳۸۷ ۱۳۸۸ ۱۳۸۹

شهری ۱۳.۹۴ ۱۵.۳۱ ۱۵.۱۲ ۱۲.۸۳ ۱۳.۱۳ ۱۲.۴۵

روستایی ۱۲.۷۴ ۱۳.۰۱ ۱۳.۰۸ ۱۲.۶۱ ۱۳.۱۹ ۱۲.۶۳

کل ۱۶.۴۶ ۱۷.۴۰ ۱۷.۵۹ ۱۵.۷۹ ۱۵.۹۷ ۱۴.۷۱

*ماخذ: مرکز آمار ایران

از آنجایی که دهک‌های اول و آخر حالت های حدی محسوب شده، از شاخص دیگری تحت عنوان نسبت سهم بیست درصد بالای درآمدی به بیست درصد پایین درآمدی استفاده می شود. بر این اساس مشاهده می شود که این نسبت برای کل جامعه از رقم ۳۹/۹ در سال ۱۳۸۴ به ۵۴/۸ در سال ۱۳۸۹ و در مناطق شهری از ۲۱/۸ در سال به ۱۳۸۴ به ۴۲/۷ در سال ۱۳۸۹ و برای مناطق روستایی از ۶۰/۷ در سال ۱۳۸۴ به ۳۷/۷ در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته است.

جدول نسبت هزینه دو دهک بالا به دو دهک پایین طی دوره ۱۳۸۹- ۱۳۸۴

شرح ۱۳۸۴ ۱۳۸۵ ۱۳۸۶ ۱۳۸۷ ۱۳۸۸ ۱۳۸۹

شهری ۸.۲۱ ۹.۰۰ ۸.۷۲ ۷.۶۳ ۷.۷۹ ۷.۴۲

روستایی ۷.۶۰ ۷.۸۱ ۷.۶۶ ۷.۳۱ ۷.۶۲ ۷.۳۷

کل ۹.۳۹ ۱۰.۰۴ ۹.۹۰ ۸.۹۹ ۹.۰۰ ۸.۵۴

*ماخذ: مرکز آمار ایران

ضریب جینی

ضریب جینی از شاخص های مهم اندازه گیری نابرابری توزیع درآمد می باشد. اندازه این شاخص بین صفر و یک تغییر می کند به طوری که عدد صفر، معرف جامعه ای با برابری کامل توزیع درآمد و عدد یک ، نمایانگر نابرابری کامل توزیع درآمد در یک جامعه است. بر اساس جدول ذیل روند کلی آن طی سال های برنامه چهارم توسعه کاهشی بوده و از عدد ۴۲۴۸/۰ در سال ۱۳۸۴ به ۴۱۱۱/۰ در سال ۱۳۸۸ کاهش یافته است. به علاوه، ضریب جینی در جامعه شهری و روستایی نیز در طی سال های برنامه چهارم روند کاهشی داشته است به طوری که در جامعه شهری از رقم ۰.۴۰۶ در سال ۱۳۸۴ به رقم ۰.۳۸۴ در سال ۱۳۸۹ و در جامعه روستایی از رقم ۰.۳۸۹ در سال ۱۳۸۴ به رقم ۰.۳۸۱ در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته است.

براساس جداول کلان برنامه چهارم برای شاخص ضریب جینی در پایان سال ۱۳۸۸ عدد ۰.۳۸ هدف گذاری شده بود، این مهم به تقریب در جامعه شهری و روستایی، در سال ۱۳۸۹ محقق شد.

جدول ضریب جینی براساس هزینه ناخالص سرانه طی دوره ۱۳۸۹- ۱۳۸۴

شرح ۱۳۸۴ ۱۳۸۵ ۱۳۸۶ ۱۳۸۷ ۱۳۸۸ ۱۳۸۹

شهری ۰.۴۰۵۸ ۰.۴۱۵۶ ۰.۴۱۳۶ ۰.۳۸۶۷ ۰.۳۸۹۳ ۰.۳۸۴۱

روستایی ۰.۳۸۸۹ ۰.۳۹۹۷ ۰.۳۹۱۴ ۰.۳۷۸۹ ۰.۳۸۲۴ ۰.۳۸۰۹

کل ۰.۴۲۴۸ ۰.۴۳۵۶ ۰.۴۳۳۷ ۰.۴۱۲۲ ۰.۴۱۱۱ ۰.۴۰۹۹

*ماخذ: مرکز آمار ایران

گفتنی است، رئیس مرکز آمار ایران هفته جاری جدیدترین ضریب جینی را در کل کشور به ۰.۳۷ ، در مناطق شهری به ۰.۳۵۶ و در مناطق روستایی به ۰.۳۳۹ رسیده است.

هزینه های خوراکی و غیرخوراکی خانوار شهری و روستایی

در ادامه گزارش معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری تصریح شده است: مقایسه ارقام متوسط هزینه های خالص شهری و روستایی نشان دهنده این موضوع است که سطح زندگی در مناطق روستایی همواره پایین تر از مناطق شهری به طوری که نسبت متوسط هزینه یک خانوار روستایی به متوسط هزینه یک خانوار شهری از رقم ۶۳ درصد در سال ۱۳۸۴ به رقم ۶۰ درصد در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته است.

از دیگر شاخص های مهم برای بررسی تغییرات رفاه خانوار، نسبت هزینه های غیرخوراکی به خوراکی است. طبق قاعده کلی هر چه این سهم بیشتر باشد، بیانگر افزایش سطح رفاه خانوار است. این شاخص برای جامعه شهری از ۳.۱۶ در سال ۱۳۸۴ به ۳.۳۵ در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته است. در جامعه روستایی این شاخص در سال های برنامه چهارم توسعه نیز اندکی افزایش یافته است و در سال ۱۳۸۹ در سطح سال ۱۳۸۴ ثابت مانده است. هر چند مقایسه این شاخص در جامعه شهری و روستایی حاکی از پایین بودن سطح رفاه در جامعه روستایی نسبت به جامعه شهرنشین می باشد؛ چراکه این شاخص در جامعه شهری بیش از دو برابر جامعه روستایی می باشد.

متوسط هزینه های خالص سالانه یک خانوار شهری و روستایی طی دوره ۱۳۸۹- ۱۳۸۴(هزار ریال)

شرح ۱۳۸۴ ۱۳۸۵ ۱۳۸۶ ۱۳۸۷ ۱۳۸۸ ۱۳۸۹

خانوار شهری هزینه کل ۵۹۲۴۲ ۶۷۲۸۶ ۸۱۲۸۹ ۹۴۲۱۴ ۹۹۱۹۱ ۱۱۳۶۷۸

هزینه‌‌های غیرخوراکی ۴۴۹۸۸ ۵۲۰۹۸ ۶۳۰۸۷ ۷۲۸۵۴ ۷۶۶۸۲ ۸۷۵۲۰

هزینه‌‌های خوراکی و دخانی ۱۴۲۵۴ ۱۵۱۸۸ ۱۸۲۰۲ ۲۱۳۶۰ ۲۲۵۰۹ ۲۶۱۵۷

نسبت هزینه‌های غیرخوراکی به خوراکی ۳۰۱۶ ۳.۴۳ ۳.۴۷ ۳.۴۱ ۳.۴۱ ۳.۳۵

خانوار روستایی هزینه کل ۳۷۵۰۳ ۴۱۵۷۰ ۴۸۸۴۶ ۵۳۹۹۵ ۵۹۲۶۴ ۶۸۴۷۷

هزینه‌های غیر خوراکی ۲۳۱۹۰ ۲۶۰۵۷ ۳۰۶۴۳ ۳۳۱۴۱ ۳۷۳۳۰ ۴۲۳۴۰

هزینه‌های خوراکی و دخانی ۱۴۳۱۳ ۱۵۵۱۳ ۱۸۲۰۳ ۲۰۸۵۴ ۲۱۹۳۴ ۲۶۱۳۷

نسبت هزینه‌های غیرخوراکی به خوراکی ۱.۶۲ ۱.۶۸ ۱.۶۸ ۱.۵۹ ۱.۷۰ ۱.۶۲

نسبت متوسط هزینه خانوار روستایی به متوسط هزینه خانوار شهری(درصد) ۶۳.۳ ۶۱.۸ ۶۰.۱ ۵۷.۳ ۵۹.۷ ۶۰.۲

*ماخذ: مرکز آمار ایران

مشکلات و چالش های پیش رو

در کشور ما سهم دهک بالایی(ثروتمندترین) به سهم دهک پایین(فقیرترین) علیرغم بهبود آن در طی سال های برنامه چهارم، به طور متوسط طی سالهای اخیر بیش از ۱۶.۳ بوده است که در مقایسه با ارقام بین المللی توزیع نابرابر درآمد را در دهک های حدی نشان می دهد، لازم به ذکر است نسبت دهک بالا به دهک پایین درآمدی از میان کشورهای در حال توسعه در پاکستان ۶، اندونزی ۷.۸، تایلند ۱۱.۳، ترکیه ۱۳.۹ و از میان کشورهای پیشرفته در فرانسه ۹، سوئیس ۸.۹ و آلمان ۶.۹ می باشد.

از جمله مهمترین موانع و مشکلاتی که در زمینه رفاه اجتماعی و توزیع عادلانه درآمد می توان به عدم کارایی موثر نظام های حمایتی از اقشار کم درآمد جامعه و فقدان یک نظام مالیاتی کارامد که بتواند هدف توزیع عادلانه درآمدها را محقق نماید، اشاره کرد:

برخی از اقداماتی که در جهت بهبود عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه درآمدها می توان اتخاذ نمود، عبارتند از:

کاهش سهم طبقات با درآمدهای بالا و افزایش سهم طبقات با درآمد پائین از یارانه های نقدی.

تامین حداقل معیشت گروه های کم درآمد و اقشار آسیب پذیر جامعه، با تاکید بر بهره مندی از بهداشت عمومی، برخورداری از آموزش و پرورش عمومی، داشتن حداقل سرپناه قابل قبول و امنیت غذایی

توسعه کارآفرینی و توانمندسازی فقرا و اقشار کم درآمد

گسترش حمایت های اجتماعی(تامین اجتماعی، بیمه بیکاری، برابری فرصت های شغلی برای مردان و زنان با رعایت ملاحظات عدالت جنسیتی)

توانمندسازی جوانان، زنان، فارغ التحصیلان و سایر افراد جویای کار برای اشتغال و کسب درآمد

ایجاد فرصت های برابر اجتماعی برای کسب آموزش و مهارت و دسترسی به سرمایه های مالی از طریق بازارهای مناسب

تدوین نظام جامع اطلاعاتی یکپارچه درآمد خانوارها

ایجاد نظام مالیاتی مناسب و کارا در جهت بهبود توزیع درآمدها

تنظیم مناسب سیاست های پولی، مالی و ارزی کشور در جهت کنترل تورم و حفظ ارزش پول ملی کشور با هدف جلوگیری از کاهش شدید قدرت خرید آحاد جامعه.