فرانسه، بریتانیا و آلمان سازوکار حل اختلاف برجام، معروف به مکانیزم ماشه را فعال کردند. بنا بر بیانیه صادر شده از سوی سه کشور اروپایی عضو توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران، این دولت‌ها در هماهنگی با سرویس روابط خارجی اتحادیه اروپا این تصمیم را گرفتند. نکته مهم سازوکار ماشه این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو از سوی چین و روسیه نیست. در همین ارتباط وزیرخارجه اتحادیه اروپا گفت: حفظ توافق هسته‌ای با ایران در شرایط کنونی مهم‌تر از هر زمانی شده است. فعال‌سازی مکانیزم حل اختلافات با ایران بهترین راه‌حل برای حل مشکلات هسته‌ای با این کشور است. خبرگزاری رویترز به نقل از «دو دیپلمات اروپایی» گزارش کرده که روز سه‌شنبه سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه به اتحادیه اروپا اطلاع دادند که در نظر دارند سازوکار ماشه در برجام را به جریان اندازند. تروئیکای اروپا در ادامه بیانیه خود تاکید کرده‌اند که به کارزار فشار حداکثری دولت آمریکا علیه ایران نمی‌پیوندند. به گزارش «انتخاب»، به گفته منابع رویترز، دلیل این اقدام «تخلف جدید ایران از برجام» در پی تصمیم دولت آن کشور به کاهش تعهداتش در این توافق است. به گفته این دو دیپلمات، هدف از به جریان انداختن سازوکار ماشه مذاکره با ایران و تلاش برای قانع کردن آن کشور به تغییر تصمیم خود و بازگشت به اجرای برجام است و هدف این نیست که این توافق لغو و تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران از سر گرفته شود. رویترز پیش از این به نقل از ۶ دیپلمات اروپایی گزارش داده بود که سه قدرت اروپایی، بریتانیا، آلمان و فرانسه تصمیم گرفته‌اند که در پاسخ به کاهش تعهدات ایران در برجام، مکانیزم ماشه را فعال کنند اما در تناسب با اقدامات آتی ایران و به‌طور تدریجی، بدون آنکه پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل ببرند. این بیانیه حدود ۱۰ روز پس از «گام پنجم» ایران در کاهش تعهدات برجامی خود منتشر شده است. ایران یکشنبه ۱۵ دی ماه گام پنجم کاهش تعهدات برجام را با توقف آخرین محدودیت‌های عملیاتی در برجام برداشت. بعد از چهار گام پیشین که در هر کدام از آنها تهران برخی از تعهداتش را در بازه‌های زمانی دو ماهه کاهش داد، قدم آخر لغو تمامی محدودیت‌های باقی‌مانده بود. با این حال تهران اعلام کرده که اگر اروپایی‌ها به تعهداتشان عمل کنند این گام‌ها قابل بازگشت هستند. این تصمیم چهار روز زودتر از موعد مقرر و دو روز پس از شهادت سردار قاسم سلیمانی اعلام شد. در گام پنجم دولت ایران با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست.
مکانیزم ماشه چیست؟
بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام به موضوع نقض عهد طرفین در اجرای برجام و موضوعات اختلافی بر‌می‌گردد. مکانیزم حل اختلاف پیش‌بینی شده در برجام این‌گونه است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند. این کمیسیون، در چارچوب برجام و برای نظارت بر اجرای این توافق تاسیس شده است. اگر ظرف ۳۵ روز، شکایت آن‌گونه که شاکی می‌خواهد حل نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به‌عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد و به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دهد که موضوع حل نشده، متضمن عدم اجرای چشمگیر است. پس از آن، شورای امنیت ۳۰ روز وقت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آنها قطعنامه صادر کند. اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به‌طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این سازوکار، مکانیزم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این سازوکار این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست. البته فعال شدن مکانیزم ماشه فعلا به معنای ارسال پرونده ایران به شورای امنیت و بازگشت فوری تحریم‌ها نیست.
توافق مدنظر ترامپ جایگزین شود
همزمان با این تحولات، نخست‌وزیر انگلیس که کشورش در کنار سایر کشورهای اروپایی به هیچ‌یک از تعهداتش ذیل توافق هسته‌ای با ایران عمل نکرده، روز سه‌شنبه خواستار جایگزین شدن «توافق مدنظر ترامپ» با برجام شده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم به نقل از رویترز، جانسون درباره توافق هسته‌ای برجام گفت: «اگر قرار است از دست این توافق خلاص شویم، اجازه دهید آن را با توافق مدنظر ترامپ جایگزین کنیم. این گامی بزرگ رو به جلو خواهد بود.» نخست‌وزیر انگلیس در ادامه گفت: «من خواستار درگیری نظامی بین خودمان، ایالات‌متحده و ایران نیستم. اجازه دهید این را پیش ببریم.»
جایگزینی برای برجام وجود ندارد
از سوی دیگر مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با بیان اینکه جایگزینی برای توافق هسته‌ای ایران وجود ندارد، گفت حفظ برجام اکنون از هر زمانی بیشتر اهمیت دارد. به گزارش خبرگزاری فارس، «جوزپ بورل» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز سه‌شنبه در واکنش به فعال شدن مکانیزم حل اختلاف در برجام توسط سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان، گفت جایگزینی برای این توافق وجود ندارد. جوزپ بورل در واکنش به بیانیه سه کشور اروپایی گفت که «اکنون نجات برجام از همیشه مهم‌تر شده است.»
هدف؛ پایبندی کامل ایران
همچنین وزیر امورخارجه انگلیس در پی فعال کردن مکانیزم ماشه علیه ایران بر بازگرداندن این کشور به پایبندی کامل به توافق هسته‌ای و حفظ توافق عنوان کرد. به گزارش «ایسنا» دومینیک راب، وزیر امورخارجه انگلیس در پی فعال شدن مکانیزم ماشه از سوی تروئیکای اروپا [فرانسه، آلمان و انگلیس] علیه ایران در پیامی توییتری نوشت: بسیار مهم است که ایران هیچ‌گاه به سلاح هسته‌ای دست نیابد. انگلیس، فرانسه و آلمان مکانیزم حل اختلاف [مکانیزم ماشه] را در پاسخ به تخطی ایران از تعهداتش در توافق هسته‌ای فعال کردند. ما می‌خواهیم ایران را به پایبندی کامل آن به توافق هسته‌ای بازگردانده و توافق را حفظ کنیم.
واکنش ایران
در واکنش به این اقدام اروپایی‌ها، سخنگوی وزارت‌خارجه آغاز فرآیند حل‌وفصل اختلافات در برجام از سوی سه کشور اروپایی را اقدامی انفعالی و از موضع ضعف برشمرد و تصریح کرد: به بدعهدی و اقدامات غیرسازنده سه کشور اروپایی با جدیت و قاطعیت پاسخ می‌دهیم. سیدعباس موسوی گفت: ابتدا این توضیح لازم است که اقدام سه کشور اروپایی یک اقدام کاملا انفعالی و از موضع ضعف به‌شمار می‌رود. فرآیند حل‌وفصل اختلافات در برجام را جمهوری اسلامی ایران از یک‌سال و اندی پیش و با ارسال نامه‌های رسمی از سوی وزیر امورخارجه کشورمان به هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام آغاز کرده و بنابراین نه به لحاظ فرآیندی و نه به لحاظ عملی اتفاق جدیدی نیفتاده است.
موسوی گفت: در حقیقت اعلام آغاز فرآیند حل‌وفصل اختلافات و فعال کردن بند ۳۶ برجام از سوی طرف‌های اروپایی در فضایی مطرح می‌شود که این بند از مدت‌ها پیش توسط جمهوری اسلامی ایران مورد استناد قرار گرفته است و وضعیت جدیدی ایجاد نخواهد شد. البته چنانچه اروپایی‌ها – که در بیانیه خود مدعی هستند این اقدام را با حسن‌نیت و با هدف حفظ برجام صورت داده‌اند- به‌جای تلاش برای ایفای تعهدات خود و بهره‌مند کردن ایران از آثار لغو تحریم‌ها وفق پیوست ۲ برجام، به تداوم مسیر وادادگی در برابر آمریکا ادامه دهند یا بخواهند از فرآیند حل‌وفصل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام سوءاستفاده کنند، باید خود را برای پذیرش تبعات آن نیز آماده کنند که این تبعات قبلا به آنان از طرق مقتضی گوشزد شده است. او افزود: جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته آمادگی کامل دارد با هرگونه حسن‌نیت و تلاش سازنده برای حفظ این توافق مهم بین‌المللی با نهایت حسن‌نیت روبه‌رو شود و در این مسیر از هر ابتکار عمل سازنده‌ای حمایت به‌عمل آورد. در مقابل، بار دیگر برای همگان، خصوصا برای سه کشور اروپایی طرف برجام، روشن می‌سازد که به هرگونه بدعهدی، سوءنیت و اقدامات غیرسازنده با جدیت و قاطعیت به‌طور مناسب پاسخ خواهد داد.
می‌خواهیم برجام را حفظ کنیم
همچنین وزیر امورخارجه آلمان ساعتی بعد از فعال شدن مکانیزم حل اختلاف در برجام از سوی سه کشور اروپایی عضو این توافق بین‌المللی، هدف اروپا از این اقدام را حفظ توافق هسته‌ای عنوان کرد. «هایکو ماس» وزیرخارجه آلمان در صفحه توییتر خود نوشت که در این روند تمام طرف‌های برجام مشارکت می‌کنند و از ایران نیز خواسته می‌شود که فعالانه در روند مذاکرات مربوطه شرکت کند. وزیرخارجه آلمان بدون اشاره به عدم پایبندی اروپایی‌ها به تعهدات خود در قبال برجام، گفت که اروپا دیگر نمی‌تواند گام‌های ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای‌اش را بی‌پاسخ بگذارد از این رو آلمان به همراه انگلیس و فرانسه نسبت به فعال کردن مکانیزم حل اختلافات پیش‌بینی شده در توافق هسته‌ای اقدام کرده است.
واکنش مسکو
نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی نیز با اشاره به تصمیم سه کشور اروپایی عضو برجام برای فعال کردن سازوکار حل اختلاف، گفت امیدوار است که این تصمیم اروپایی‌ها شرایط را از آنچه هست پیچیده‌تر نکند. به گزارش خبرگزاری فارس، روسیه در اولین واکنش به تصمیم سه کشور اروپایی عضو توافق هسته‌ای برای فعال کردن سازوکار حل اختلاف توافق هسته‌ای، ابراز امیدواری کرد که این تصمیم کشورهای اروپایی به پیچیده‌تر شدن اوضاع منجر نشود. «میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی روز سه‌شنبه در توییتر نوشت: «سه کشور اروپایی (E۳) تصمیم گرفتند آن‌طور که در بند ۳۶ برجام آمده، وارد سازوکار حل اختلاف شوند. آنها عنوان کرده‌اند که این کار را با «حسن‌نیت» و با هدف حفظ این توافق انجام داده‌اند و تصمیمشان با سیاست فشار حداکثری ارتباطی ندارد.» اولیانوف افزود: «بیایید امیدوار باشیم که این گام اوضاع را از آنچه هست پیچیده‌تر نکند.»
