پرورش ماهی در قفس طرحی کاملا اقتصادی و ارزآور؛‌ اکوپرشین: علیرضا کیهان‌پور: امروزه در بسیاری از نقاط جهان بیش از ۱۳۰ گونه ماهی و حدود ۱۲ گونه میگو درون محیط‌های محصور پرورش داده می‌شود. در کشور ایران نیز از سال ۱۳۷۲ پرورش ماهی در محیط‌های محصور به نحوی آغاز شده است.

محیط‌های محصور به سه نوع تقسیم می‌شوند:

 1) قفس

۲) پن (سواحل محصور شده)

۳) کانال‌های آب رسانی

این‌ها، بخش‌هایی از منابع آبی نظیر دریاچه‌های پشت سد، دریاچه‌های طبیعی و مصنوعی، آبگیرها، مرداب ها، رودخانه‌ها و کانال‌های آبرسانی هستند که توسط تور، محصور و در آنها اقدام به پرورش ماهی می‌شود.

مزایای پرورش ماهی در قفسcage fish

– سهولت کار نسبت به استخر‌های خاکی و بتونی چه در احداث و چه در اجرا.

– هزینه سرمایه گذاری کم تر و تولید بیشتر در واحد سطح.

– استفاده اصولی از منابع آب‌های طبیعی و نیمه طبیعی با توان تولید پایین.

– محصور کردن ماهیان در یک سطح کم و مصرف انرژی کم تر و تبدیل انرژی به ماده بیشتر.

– امکان توسعه بیشتر و قابلیت جابجایی راحت تر.

– استفاده از غذای طبیعی و زنده و در نتیجه کیفیت گوشت بالاتر.

منظور از قفس یا کیج، بخشی از آب دریا، سراب، آب پشت سد و..… است که از اطراف و کف توسط ابزارهای مختلفی مثل توری با چشمه‌های مختلف محصور گردد و در آن محیط محصور، ماهی پرورش داده شود.

اولین بار ماهیگیران از قفس برای نگهداری موقت ماهی (تا زمان آماده شدن برای فروش) استفاده می‌کردند. پرورش در قفس، روش نوینی است که در سال‌های اخیر در نواحی ساحلی بکار برده می‌شود.

تنوع زیادی در اندازه‌ها و طرح‌های قفس دیده می‌شود. قفس‌ها با شرایط مختلف محیطی تطابق پذیری زیادی دارند واز آنها به طرق مختلف استفاده می‌شود.

انواع قفسfish farm-1

قفس‌ها در مقایسه با انواع اولیه آن توسعه زیادی یافته و امروزه انواع و طرح‌های متنوعی از آنها وجود دارد که چهار نوع اصلی قفس عبارتند از: ثابت، شناور، قابل غوطه وری و غوطه ور که استفاده از ۲ مدل ثابت و شناور رایج تر است.

۱) قفس‌های ثابت: از یک کیسه توری تشکیل شده اند که به وسیله تیرک‌هایی در کف دریاچه یا رودخانه در آب نگهداری می‌شود. این قفس‌ها نسبتاً ارزان و ساختن آن‌ها آسان است، ولی از لحاظ اندازه و شکل محدودیت دارند و فقط در محل‌های کم عمق با بستر مناسب مستقر می‌شوند.

۲) قفس‌های شناور: کیسه قفس‌های شناور توسط یک حلقه یا چارچوب شناور نگهداری می‌شود. کاربرد این قفس نسبت به سایر انواع قفس بیشتر است و می‌توان آن‌ها را در اشکال و اندازه‌های مختلف طراحی کرد.

۳) قفس‌های قابل غوطه وری: کیسه توری قفس قابل غوطه وری، متکی به یک چارچوب یا دکل است و می‌تواند در عمق‌های مختلف آب قرار گیرد. این مزیت باعث می‌شود که در شرایط آب و هوایی بد از صدمات در امان باشد. این مدل قفس در زمان آرامش آب، در سطح آب نگه داشته می‌شود و هنگام بدی آب و هوا درون آب غوطه ور می‌گردد.

۴) قفس‌های غوطه ور: قفس‌های غوطه ور ساده، معمولاً از تعدادی جعبه چوبی ساخته می‌شوند که در میان آن‌ها شکاف‌هایی وجود دارد و آب از درون آن‌ها عبور می‌کند. این قفس‌ها توسط سنگ یا پایک به بستر آب محکم می‌شوند.

محل استقرار قفس

جهت انتخاب محل استقرار قفس ۳ معیار اصلی وجود دارد که همواره باید مورد ملاحظه قرار گیرند:

• بررسی مقدماتی شرایط فیزیکوشیمیایی محیط که تعیین می‌کند آیا یک گونه می‌تواند در آن محیط به لحاظ دما، شوری، اکسیژن، جریان‌ها و ..… پرورش یابد یا خیر.

• عواملی که با موفقیت یک سیستم قفس ارتباط دارند (آب وهوا، محفوظ بودن، عمق و بستر )

• بررسی مسائل مربوط به احداث و سود دهی مجتمع پرورشی همانند جنبه‌های حقوقی، دسترسی، تأسیسات محلی، امنیت و بحث‌های اقتصادی و اجتماعی.

کیفیت آب محل استقرار قفس

دما، شوری، اکسیژن، گل آلودگی و آلودگی آب، پارامترهایی هستند که قبل از نصب قفس در محل مورد نظر، باید مورد توجه قرار گیرند. هر یک از گونه‌های ماهی برای رشد بهتر به درجه معینی از دما،شوری، اکسیژن و ….. نیاز دارند.

میزان گل آلودگی کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در لیتر برای بیشتر گونه‌ها قابل تحمل است. البته مدت در معرض قرار گرفتن نیز مهم است.

پرورش دهندگان باید از محل‌هایی که میزان گل آلودگی بالایی دارند پرهیز کنند. اصولاً رودخانه‌ها احتمال گل آلودگی بالایی دارند و مقدار مواد جامد معلق آنها، ممکن است به چندین هزار میلی گرم در لیتر برسد.

از نقطه نظر پرورش ماهی در قفس، یک آلوده کننده چیزی است که به ساختمان قفس صدمه بزند، اثرات منفی روی ماهی‌های درون قفس یا غذای مصرفی بگذارد، یا در بدن ماهی به مقداری جمع شود که دیگر قابل مصرف نباشد.

در نتیجه محل استقرار قفس باید تا حد امکان دور از صنایع و نقاط پر جمعیت باشد تا خطر این آلودگی‌ها کاهش یابد.

شرایط محل استقرار قفس

• عمق

قفس‌های ثابت در مناطق کم عمق دریاچه‌ها و مخازن یا رودخانه‌ها و در عمق‌های کمتراز ۸ متر مستقر می‌شوند. زیرا پیدا کردن تیرک‌های بلندتر که بتواند قدرت کافی برای نگه داشتن قفس‌ها را در عمق بیشتر را داشته باشد مشکل است.

عمق آب برای قفس‌های شناور چندان مهم نیست، اما با افزایش عمق، هزینه‌ها و مشکلات مهار کردن بالا می‌رود. برای اکثر انواع پرورش در قفس، قفس‌ها باید در عمق کافی مستقر شوند تا تبادل آب حداکثر باشد و در عین حال کف قفس به اندازه کافی با بستر فاصله داشته باشد.

در اثر رسوب مواد زاید در زیر قفس و کیفیت آب، اطراف قفس نامساعد می‌شود، بنابراین بهتر است ماهی‌های درون قفس را ۴ الی ۵ متر بالاتر از رسوبات نگهداری کرد.

عمق مناسب را می‌توان با ابزارهایی ساده مثل نخ و شاقول یا پیچیده مثل اکوساندرد به سرعت تعیین کرد.

قفس‌های شناور این مزیت را دارند که می‌توان آنها را به آبهای عمیق تر منتقل کرد.

• بستر

وضعیت بستر، روی انتخاب طرح قفس تأثیر می‌گذارد. درآب‌های شیرین، فرو کردن پایه‌های قفس ثابت مشکل است و از قفس‌های شناور استفاده می‌شود.

• جریان آب

تبادل خوب آب هم از لحاظ تأمین اکسیژن و هم از لحاظ برطرف کردن مواد زائد حاصل از سوخت و ساز، اهمیت دارد.

سرعت آب بین ۱/۰ تا ۵/۰ متر در ثانیه مناسب است و سرعت‌های متوسط بین ۲/۰ تا ۳/۰ نیز نتایج رضایت بخشی را نشان داده اند. با افزایش سرعت جریان آب، هزینه‌های مهار و ساختمان قفس افزایش می‌یابد.

 مواد مناسب ساخت قفسcage fish-2

 مواد مناسب برای ساخت کیسه قفس باید دارای شرایط ذیل باشند:

• * قوی
• * سبک
• * مقاوم در برابر پوسیدگی، ساییدگی و هوازدگی
• * مقاوم در برابر مواد چسبیده به تور
• * راحتی کار و قابل تعمیر بودن
• * خاصیت کشیدگی زیاد
• * بافت صاف و غیر خشن برای ماهی
• * ارزان

یک ماده تمام کیفیت‌های ذکر شده را ندارد، اما بی شک بعضی مواد برای برخی گونه ها، محل‌ها و هدف‌ها مناسب ترهستند.

عموماً کیسه قفس را از توری‌های قابل انعطاف کتابی یا نایلونی می‌دوزند. همچنین از شبکه‌های توری غیر قابل انعطاف، از مواد مختلف و به اشکال مختلف برای مکان و هدف‌های مختلف استفاده می‌شود.

تور مناسب قفس باید مقداری سنگین تر از آب باشد تا به راحتی از حلقه شناور آویزان شود و به قدرکافی محکم باشد و توانایی تحمل وزن مقداری ماهی را در هنگام بالا کشیدن تور در زمان صید داشته باشد.

جنبه‌های پرورش در قفس

از قفس می‌توان در پرورش متراکم، نیمه متراکم و گسترده استفاده کرد. در پرورش گسترده، ماهی‌ها متکی به غذاهای طبیعی و قابل دسترس آبی هستند ولی در روش‌های متراکم و نیمه متراکم غذای دستی کاربرد دارد.

در پرورش گسترده و نیمه متراکم در قفس، از گونه ماهی‌های علف خوار و همه چیزخوار و در پرورش متراکم از گونه‌های گوشت خوار استفاده می‌شود. بیش از ۱۳۰ گونه ماهی و ۱۲ گونه میگو، خرچنگ دریایی و خرچنگ معمولی در قفس پرورش داده می‌شوند.

گونه انتخابی پرورش تجاری در ایران، ماهی قزل آلای رنگین کمان است. ماهی قزل آلا به راحتی به غذای دستی عادت کرده و ارزش اقتصادی بالایی دارد و همچنین تهیه بچه ماهی به مقدار مورد نیاز به راحتی امکان پذیر است.

دوره پرورش

در کشور ما با توجه به دمای آب، پرورش دهندگان ماهی در قفس بین ۴ تا ۸ ماه فرصت دارند تا ماهیان مزارع خود را به وزن بازار برسانند.

حمل و نقل و رهاسازی ماهی در قفس

۲۴ تا ۴۸ ساعت قبل از حمل و نقل بچه ماهی ها، غذادهی قطع می‌شود و با وسیله مناسبی بچه ماهی‌ها به محل استقرار قفس منتقل می‌شوند. پس از رسیدن وسیله حمل و نقل، قفس را به کنار ساحل نزدیک کرده و ماهی‌ها را توسط لوله‌های پلاستیکی یا برزنتی به داخل قفس تخلیه می‌کنند یا اینکه ماهی‌ها را توسط قایق به محل مورد نظر می‌برند.

پیش از رهاسازی، باید دمای آب ماهی با دمای محیط جدید تقریباً برابر باشد. بلافاصله پس از انتقال ماهی در قفس، نباید به آن‌ها غذا داد.

بر مبنای تولید نهایی هر قفس و محاسبه تعداد تلفات، ماهی‌ها را در قفس رهاسازی می‌کنند.

غذادهی به ماهی در قفس

از غذادهی در هنگام سرما یا گرمای شدید و هنگام طوفان خودداری شود، زیرا ماهی‌ها در این مواقع اشتهای مناسبی ندارند. ماهی‌های قفس را بایستی، به زمان‌های مشخص غذادهی عادت داد. با توجه به طول و وزن متوسط هر ماهی، غذا با سایز مشخصی استفاده می‌شود. از دادن غذا در مواقع تاریکی یا کدورت آب باید خودداری شود.

صید ماهیان در قفسcage fishing

صید ماهی‌های قفس، براساس چرخه تولید، یا به صورت یک جا یا به صورت مرحله ای انجام می‌شود. اگر ماهی‌ها در زمان رهاسازی یک وزن باشند، یک جا برداشت و به بازار ارسال می‌شوند، اما اگر ماهی‌ها در هنگام رها سازی اختلاف وزن داشته باشند یا در دوره‌های مختلف رها سازی شده باشند و در دوره‌های مختلف به وزن بازاری برسند، مرحله ای صید می‌شوند. ۲۴ ساعت قبل از صید، غذادهی قطع می‌شود.

برای صید ماهی در قفس، تور را بالا می‌کشند، تا حدی که ماهی‌ها در یک حجم کوچک از آب جمع شوند سپس با یک ساچوک، ماهی‌ها را از داخل تور خارج می‌کنند. در قفس‌های بزرگ، از جرثقیل برای بالا کشیدن تور استفاده می‌شود.

عملیات بعدی، جایگزاری قطعات خرد شده یخ لابلای ماهی‌ها و فرستادن آن‌ها به بازار مصرف است.

رعایت چند نکته مدیریتی در طول دوره پرورش ماهی در قفس

– بررسی کیفیت آب: آگاهی از کیفیت آب در طول دوره پرورش بخصوص برای مزارع قفس که به صورت متراکم در آن ماهی پرورش داده می‌شود، اهمیت زیاد دارد.

مهم ترین پارامترهای آب، اکسیژن محلول و دماست. دما باید به طور روزانه در اول صبح، وسط روز و اوایل شب اندازه گیری و در جدول مشخصی ثبت شود. اندازه گیری سایر پارامترها از قبیل عمق شفافیت، PH و نیتروژن نیز الزامی است.

– بیومتری ماهی ها: به منظور آگاهی از میزان رشد ماهی‌های قفس، بایستی در فواصل منظم از ماهی‌ها نمونه گیری و وزن و طول آن‌ها تعین شود.

– بهداشت ودرمان ماهی ها: آگاهی از سلامتی ماهیان پرورشی در طول دوره قابل اهمیت است. هر گونه تغییر در ظاهر، پوست، چشم، باله‌ها و دم، مهم بوده و می‌تواند علامت بیماری باشد. جمع آوری ماهی‌های مرده در قفس می‌تواند در جلوگیری از سرایت بیماری کمک کند.

جهت جلوگیری از شیوع بیماری‌های مسری، پرورش دهندگان باید نکات بهداشتی را رعایت نموده و با کارشناسان بهداشت مشاوره نمایند.

-تعمیر ونگهداری قفس: قفس در اثر طوفان، جانوران شکارچی، اشیای شناور روی آب، کشتیرانی و دزدان، فرسوده و خراب شده و برای استفاده مجدد در فصول بعدی پرورش نیاز به تعمیر دارد.

پارگی‌های کوچک توری قفس را می‌توان با نخ‌های ابریشمی، در محل ترمیم کرد، اما اگر صدمه دیدگی زیاد باشد باید کیسه تور تعویض شود یا در ساحل تعمیر گردد.

برای جلوگیری از گرفتگی چشمه‌ها و تعویض سریع تر آب در قفس، بهتر است همراه با افزایش وزن ماهی ها، بویژه در محیط‌های دریایی، کیسه‌های توری را با توری چشمه بزرگ تر تعویض کرد.

بسیاری از گونه‌های ماهیان از جمله گربه ماهی، تیلاپیا، استریپدبس، قزل آلا، کپور ماهیان و … برای پرورش ماهی در قفس مناسب هستند.

قفس باید به راحتی قابل دسترس و یک راه ورودی جهت عملیات غذادهی روزانه، مراقبت و تمیز کردن داشته باشد و وجود یک اسکله برای رفت و آمد بر روی قفس‌ها لازم است. اسکله ای با عرض یک متر می‌تواند ۳ قفس ماهی را پشتیبانی کند.

یک قفس در یک سوی اسکله و دیگری در ناحیه انتهایی اسکله واقع شود.

یک قفس ۸×۴×۴ فوت می‌تواند ۱۰۰۰ گربه ماهی را در خود جای دهد. البته چنانچه کسی برای اولین بار این کار را انجام می‌دهد بهتر است با ۵۰۰ قطعه کار را آغاز نماید.

ماهیان درون قفس به راحتی صید و غذا دهی می‌شوند.ژ