درباره علت افزایش تعداد چک های برگشتی در سال گذشته و نحوه مقابله با این علامت منفی اقتصادی در کشور گفت وگو کرده ایم. «ما خانوادگی در بازار وکیل شیراز چای فروش بوده ایم. من در دوران کودکی در مغازه کار می کردم. وقتی کسی برای خرید یک کیلو چای مراجعه می کرد، در یک طرف ترازو وزنه و در کفه دیگر آن چای می ریختیم. در واقع چای را در همان کفه ترازو و بدون گذاشتن ظرف می ریختیم. از سوی دیگر معتقد بودیم که کفه طرف چای باید سنگین تر از کفه وزنه باشد. در مواردی هم که قرار بود چند کیلو چای بفروشیم، وقتی که پاکت کاغذی چند گرمی را در یک طرف ترازو می گذاشتیم که داخل آن چای بریزیم، یک پاکت مشابه آن هم در طرف دیگر ترازو می گذاشتیم تا بابت پاکت کاغذی از مردم پول چای نگیریم». او این مطلب را می گوید تا نشان دهد که در دوران کسب و کار گذشته اخلاق حرف اول و آخر را می زده اما هم اکنون فضای کسب وکار از نظر اخلاق خیلی سقوط کرده است. گفت وگوی همشهری اقتصاد با وی را در ادامه می خوانید.

 

اقتصاد ایران آنلاین – حمید رضا نصیری نژاد:  یکی از تبعات اقتصاد دچار رکود، برگشت خوردن چک هاست و چون چک ها پی در پی و با پشتوانه هم صادر می شوند، برگشت خوردن یکی باعث می شود که دومینوی ریزش چک ها عمل کند و حجم چک های برگشتی به طور تصاعدی افزایش یابد این یکی از مشخصات اقتصاد دچار رکود است. البته بانک مرکزی معتقد است برگشت خوردن چک ها به دلیل این است که اولا همه نباید دسته چک داشته باشند و دوم این که مردم بلد نیستند از چک استفاده کنند. می خواهم بدانم از افزایش بی سابقه چک های برگشتی، چه تحلیلی دارید؟ 

اگر به دنبال تحلیل بانک مرکزی باشیم، می توان به شکل دیگر گفت که اصلا چک وسیله کارآمدی نیست و کلا باید آن را جمع کرد! شاید ساده ترین راه حل مسئله این است که صورت آن را پاک کنیم و تحلیل بانک مرکزی همین طور است. بالاخره چک سال های سال در کشور مورد استفاده قرار گرفته و هیچ وقت هم با این شدت دچار مشکل نشده است. دلایل برگشت خوردن چک ها هم یکی دو تا نیست و متعدد است. یکی از آن ها شرایط اقتصادی است. درحال حاضر کشور شرایط اقتصادی مناسبی ندارد و رکود تورمی حاکم است و همین وضعیت باعث می شود که مشکلات زیادی برای فعالان اقتصادی ایجاد شود. 

آیا معتقدید که کشور درحال حاضر در شرایط رکود تورمی به سر می برد؟ 

بله، از یک طرف رشد اقتصادی نامناسب است و از طرف دیگر قیمت ها براساس آمارهای رسمی، مرتب افزایشی است و تورم قابل توجهی وجود دارد، بنابراین قطعا می توان گفت کشور در شرایط رکود تورمی قرار دارد. در تحلیل چک های برگشتی، باید بگویم خیلی جاها دولت به تعهدات اش عمل نمی کند. بسیاری از پیمانکاران که با دولت و دستگاه دولتی طرف هستند، از دولت طلبکارند و مطالبات شان پرداخت نمی شود. بنابراین پیمانکار یا تولیدکننده دچار مشکل می شود و چون خود او به صدها نفر دیگر وصل است، همه آن ها را دچار مشکل می کنند. ممکن است این واحد بزرگ خودش توانایی هایی داشته باشد یا با سایر پتانسیل هایش بتواند بخشی از مشکلات را حل کند، ولی زیرمجموعه او دیگر چنین توانی ندارد و دچار مشکل می شود که یکی از تبعات آن همین برگشت خوردن چک هاست. البته این ها بخشی از دلایل است. 

بخش دیگر هم ناشی از قانون چک است. قبلا صدور چک بلامحل جنبه کیفری داشت، ولی این جنبه درحال حاضر وجود ندارد. دلایل اقتصادی که برشمردم به کسانی لطمه می زند که خوش حسابند و نمی خواهند چک برگشتی داشته باشند، ولی به دلایل اقتصادی شرایطی ایجاد می شود که از تامین مالی لازم برخوردار نیستند و به ناچار چک برگشتی خواهند داشت، اما کسانی هستند که می خواهند از چک سوء استفاده کنند و همین قانون چک کنونی این اجازه را به آن ها می دهد. 

پیش از این صدور چک بلامحل جنبه کیفری داشت و از این بابت افراد ممکن بود به زندان هم بروند. متاسفانه به دلیل افزایش تعداد زندانیان چک، این قانون به گونه ای اصلاح شد که جنبه کیفری آن حذف شد و طبیعتا برای عده زیادی بابی باز شد که چک بلامحل صادر کنند. 

در واقع نمی شود همه مسائل را به گردن وضعیت اقتصادی انداخت. در گذشته و با قانون قبلی کسی که می خواست چک صادر کند همیشه ترس پر کردن موجودی را داشت، اما درحال حاضر یک نفر می تواند بدون ترس از زندان ده ها چک بلامحل صادر کند. همچنین قوانین دیگری در سیستم بانکی وجود داشته که مثلا اگر کسی چک بلامحل و برگشتی داشته، دیگر گرفتن دسته چک جدید برای او سخت می شد، اما در خیلی از مواقع همین قانون توسط بانک ها هم رعایت نشده است. یعنی فردی با وجود داشتن چک برگشتی توانسته از شعب دیگر یا از بانک های دیگر دسته چک بگیرد. 

بنابراین موضوع چک برگشتی هم عوامل اقتصادی و هم عوامل قضایی دارد که باعث شده این حجم از چک برگشتی ایجاد شود. 

برای حل این وضعیت راهی در نظر دارید؟ 

باید این دو عامل اصلاح شود؛ از یکسو دولت باید 

به دلیل افزایش تعداد زندانیان چک، جنبه کی فری آن ح ذف شد و طبیعتا برای عده زیادی بابی باز شد که چک بلامحل صادر کنند.

بدهی خود را به پیمانکاران کلان پرداخت کند و از سوی دیگر قوه قضاییه باید تلاش کند که قانون چک به حالت قبل برگردد و صادرکننده چک در قبال آن مسئولیت هایی داشته باشند، چون در غیر این صورت هیچ کس نمی تواند بفهمد کسی که برای دریافت دسته چک به بانک مراجعه کرده، حسن نیت دارد یا سوء نیت و این در عمل مشخص می شود. بالاخره قوانین باید آن قدر قوی باشد که هیچ کس نتواند از آن سوء استفاده کند.

بانک مرکزی در واکنش به افزایش تعداد چک های برگشتی دستورالعمل جدیدی صادر کرده که براساس آن اگر کسی چک برگشتی داشته باشد، حداقل هفت سال از دریافت دسته چک محروم خواهد شد.

آیا این را یک عامل بازدارنده می دانید؟ 

این کار هم در واقع افتادن از آن طرف بام است. فرض کنید یک واحد تولیدی واقعا با مشکل مالی روبه رو شده و به هر شکل یک برگ چک برگشتی برای صاحب اش به همراه داشته است. آیا واقعا این فرد باید هفت سال از دریافت دسته چک جدید محروم شود؟ حال اگر کسی از روی عمد ۵۰ برگ چک برگشتی صادر کرده و قصدش کلاهبرداری است، باید با یک تولیدکننده واقعی که در مقطعی از زمان دچار مشکل مالی شده به یک شکل مجازات شود؟ باید از این نوع برخوردهای چکشی جلوگیری شود و اگر فردی با سوابق مثبت چک برگشتی خود را رفع سوء اثر کرد، بتواند مانند سابق در سیستم بانکی فعالیت کند. 

شما با نحوه کارکرد چک در کشورها و اقتصادهای توسعه یافته آشنا هستید؟ آیا آن جا هم چنین مشکلاتی هست؟ 

به هر حال هر کشوری فرهنگ و امکانات خاص خودش را دارد. در ایران چک خیلی جا افتاده است و مهم ترین ابزار معامله در ایران چک بوده و هست. ما در ایران سفته هم داریم، ولی به اندازه چک کارکرد ندارد. بنابراین باید در هر کشور بر اساس فرهنگ خودش نگاه شود و نمی توان گفت چون در جای دیگر دنیا چک شکل متفاوتی دارد، باید همان سیستم هم در ایران پیاده شود، بلکه باید در کشور سیستم کارکرد چک و استفاده از آن اصلاح شود و کسانی که واقعا می خواهند از آن به عنوان یک ابزار مالی خوب استفاده کنند، این امکان را داشته باشند.

ظاهرا از نظر قانونی، سفته محکم تر و قابل اطمینان تر است، ولی جالب است که چک در معاملات رواج بیشتری دارد و به همین دلیل سوء استفاده از چک هم بیشتر است. 

به هر حال چک در ایران جا افتاده است و موضوع چک برگشتی هم چند سالی است که زیاد شده و به نظر من پس از حذف جنبه کیفری چک، این اتفاق به شدت افزایش یافته است. از سوی دیگر صدور چک هزینه ندارد و دیگر این که چک جنبه کیفری هم نداشته است و به همین دلیل توانسته جای خود را به عنوان یک عامل سریع مبادله پول باز کند.

به نظر من سوء استفاده از چک به جنبه های اخلاقی فعالان اقتصادی هم برمی گردد. در قدیم کسی اخلاقا چک بلامحل نمی کشید و خود را به انجام معاملات متعهد می دانست، ولی امروز این روحیات کمتر مشاهده می شود.

این حرف شما قابل تایید است و فضای کسب وکار از نظر اخلاق خیلی سقوط کرده است. من می خواهم خاطره ای دراین باره تعریف کنم. ما خانوادگی در بازار وکیل شیراز چای فروش بوده ایم. من در دوران کودکی در مغازه کار می کردم. وقتی کسی برای خرید یک کیلو چای مراجعه می کرد، در یک طرف ترازو وزنه و در کفه دیگر آن چای می ریختیم. در واقع چای را در همان کفه ترازو و بدون گذاشتن ظرف می ریختیم. از سوی دیگر معتقد بودیم که کفه طرف چای باید سنگین تر از کفه وزنه باشد. 

در مواردی هم که قرار بود چند کیلو چای بفروشیم، وقتی که پاکت کاغذی چند گرمی را در یک طرف ترازو می گذاشتیم که داخل آن چای بریزیم، یک پاکت مشابه آن هم در طرف دیگر ترازو می گذاشتیم تا بابت پاکت کاغذی از مردم پول چای نگیریم. در واقع چنین اخلاقی در کسب وکار حاکم بود. الان شما وقتی از قنادی خرید می کنید، جعبه و در آن را هم روی کفه ترازو می گذارد و آن را به قیمت شیرینی با شما حساب می کند! در گذشته اخلاق کسب وکار خیلی مهم بود و فعالان بازار روی قول هم حساب می کردند. در گذشته دورتر چک نبود و کاسب ها به هم قول می دادند تا در فلان تاریخ پول هم را پرداخت کنند. 

یکی از کارهایی که باید خیلی روی آن برنامه ریزی شود، همین اخلاق کسب وکار است که در کشور ما ریشه دینی هم دارد. ما در این قضیه از دنیا جلوتر هم بوده ایم. باید به شرایطی برگردیم که همه اخلاقاً به تعهدات خود پایبند باشند. در راس همه، دولت هم باید به تعهدات مالی خود پایبند باشد، چون همه به دولت نگاه می کنند.