درست یا غلط قاعده بر این است که سیستم بانکی برای پرداخت تسهیلات بانکی تمهیدات سختی را پیش روی متقاضی قرار می دهد. علت آنهم واضح و مبرهن است. تعداد افرادی که وام بانکی گرفته اند و آن را پس نداده اند سبب شده تا  شرایط سختی برای دریافت وام بانکی اتخاذ شود. حتی وقتی وزیر اقتصاد هم اعلام کرد برای وام زیر ده میلیون تومان یک ضامن کافی است بسیاری از شهروندان با صراحت اعلام کردند اصلا اینگونه نیست و ضوابط پیچیده ای برای پرداخت تسهیلات بانکی حاکم است. برای تسهیل فرآیند پرداخت تسهیلات بانکی شرکتی تحت عنوان رتبه بندی اعتباری ایران نزدیک به دو سال پیش فعالیت خود را آغاز کرد تا شاید روند فرآیند پرداخت تسهیلات بانکی ساده تر از گذشته باشد. این شرکت سامانه الکترونیکی ای را طراحی کرده است که بر اساس آن از اوایل سال ۱۳۸۸ برای هر ایرانی که از بانک تسهیلات دریافت کرده باشد شناسنامه ای تدوین می شود. بر این اساس هنگامیکه افراد یا مالکان شرکت ها برای دریافت وام به بانک مراجعه کنند تا تسهیلات جدید در اختیار بگیرند از این شناسنامه ها استفاده می شود و رفتار آنان در مواجه با سیستم بانکی مبنایی برای قضاوت است. گفتنی است شرکت رتبه بندی اعتباری ایران فقط افراد را معرفی می کند و وضعیت آنها را نمایان می سازد و تصمیم گیری نهایی با خود بانک ها است. به منظور بررسی عملکر این شرکت و اینکه بانک ها چگونه تصمیم گیری می کنند تا وام دهند از محمد جلیلی، مدیر عامل شرکت رتبه بندی اعتباری ایران دعوت کردیم تا در کافه خبر حضور پیدا کند و در رابطه با این موضوع ها توضیح دهد. او اعتقاد دارد کشورهایی که سامانه ثبت مشخصات افرادی که وام بانکی دریافت می کنند را دارند بیش از ۹۰ درصد مردم شان از تسهیلات بانکی استفاده می کنند. کشور هایی که این سیستم را ندارند کم تر از ۲۵ درصد از تسهیلات بانکی بهره می برند. آنچه در ادامه خواهید خواند متن کامل گفت و گو با محمد جلیلی، مدیر عامل شرکت رتبه بندی اعتباری ایران است:

 

مدیریت عامل شرکتی را بر عهده دارید که به شکل مستقیم بر اطلاعات وام بانکی اشراف دارد. در عین حال اینکه شرکتی مهم تلقی می شوید اما شاید چندان در جامعه شناخته شده نباشید. برای شروع بحث اگر موافق هستید توضیح دهید که شرکت رتبه بندی اعتباری ایران چگونه شکل گرفت؟ چه تفکری پشت سر تاسیس آن بود؟ پس از گذشت حدود دو سال از تولد آن چه ارزیابی از عملکرد شرکت رتبه بندی اعتباری دارید؟

ما اصطلاحی در وام دادن و تسهیلات دادن تحت عنوان « تکنولوژی ها ی وام دادن » داریم. شاید در نگاه اول وقتی کلمه تکنولوژی را می شنویم، تعجب کنیم. تقریبا ۱۵ سال قبل به شخصه رفتم و از فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان دیدن کردم. به وضوح دیدم تفاوت تکنولوژی بین دو کارخانه ملموس است و آدم آن را مشاهده می کند. تکنولوژی در صنعت را به راحتی می توان درک کرد چرا که ماشین آلات، تجیزات دارد. تکنولوژی را در تجهیزات به راحتی می توان درک کرد اما تکنولوژی در وام دادن چه معنایی دارد؟ واقعیت این است که در دانش و این دست فرآیند ها هم تکنولوژی مطرح است. اصطلاحا در طبقه بندی ای که در منابع علمی صورت می گیرد گفته می شود که « وام دادن مبتنی بر وثیقه » یک نوع تکنولوژی سنتی وام دادن است. یعنی اینکه وقتی مشتری مراجعه کرد کاری به داشتن یا نداشتن اهلیت اعتباری او نداریم و فقط می گوییم « اگر وام می خواهی باید وثیقه ای معادل دو برابر ارزش وام تهیه کنی ». بر این اساس دیگر تکنولوژی برای وام نیاز نیست و با گرفتن سند خیال خودمان را راحت کرده ایم که فرد حتما قسط خودش را می آورد و پس می دهد. در دنیا این وام دادن منسوخ شده است و خیلی قدیمی حساب می شود. 

ضامن گرفتن هم می تواند نمونه دیگری از فرآیند منسوخ شدن وام بانکی باشد؟ 

دقیقا همینطور است. این تکنولوژی سنتی است که برای وام بانکی ضامن آورده شود. حتی در روال بانکی مشاهده می کنیم شرکتی که می خواهد وام بگیرد باید صورت های مالی خود را تحویل دهد، آنها تجزیه تحلیل می شود و بر اساس آن تصمیم گیری می شود شرکت اهلیت دریافت تسهیلات دارد یا خیر. همه اینها جای خود دارد اما در طبقه بندی ها این موارد دیگر سنتی هستند. 

در رابطه با شیوه های پرداخت تسهیلات بانکی به سبک سنتی صحبت کردید اما تکنولوژی ها نوین به چه شکلی است؟ 

تکنولوژی نوینی در دنیا برای وام دادن وجود دارد که پایه و اساس آن امتیاز دهی اعتباری است. به این شکل که با یک مکانیزمی می آیند و برای اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی رتبه ای اعتباری محاسبه می کنند. این رتبه تمام آن چیزی است که فرد باید برای دریافت تسهیلات بانکی نیاز داشته باشد. وقتی فرد اعم از حقیقی یا حقوقی برای دریافت وام به بانک مراجعه کند رتبه او را نگاه می کنند. اگر رتبه اش خوب بود به فرد وام تعلق می گیرد اما اگر رتبه شخص خوب نباشد عذر خواهی می کنند و تسهیلات در اختیارش قرار نمی دهند. البته اینکه چه مکانیزمی پشت این رتبه است و می آید و می تواند جای وثیقه و ضامن بنشیند خودش جای بحث دارد. علت اینکه گفته می شود تکنولوژی نوین است هم دقیقا به همین دلیل است. یعنی مبنای دقیقی دارد که می تواند کارکرد را مفید را ایفا کند. این تکنولوژی هم در دنیا رایج است و یک سابقه ۸۰ ساله در دنیا دارد. 

بر اساس بررسی هایی که تا کنون داشته اید رقم هایی که به صورت تسهیلات دریافت شده و بازپرداخت نشده است بیشتر ارقام بالا است؟ 

اینطور نیست که فقط رقم های بالا پرداخت نشده باشد. شما اگر پرونده ها را بررسی کنید مشاهده خواهید کرد که فردی وام ۵۰۰ هزار تومانی هم دریافت کرده است و پس نداده است. فقط علت اینکه وام های با رقم بالا بیشتر دیده می شود این است که رقم ها کلان است. درست است که رقم ها فرق دارد اما تمامی ارقام مهم است و قرض است. فردی که این تعهد را پذیرفته است باید آن را پس دهد. حالا چه قرض یک میلیونی پس داده نشود و چه اینکه یک رقم میلیونی پس داده نشود. در این شرایط فرد بد حساب است. فرهنگ اعتباری ما باید درست شود و به سمتی برویم که آدم هایی که تعهدی را پذیرفته اند، تعهد خودشان را اجرایی کنند. به نظر من مثل این می ماند که گفته شود دروغی بزرگ است و دروغی دیگر کوچک است. باید پذیرفت که دروغ، دروغ است. ما شدت بدهی نداریم. بدهی، بدهی است.

در رابطه با نیازی که برای ساماندهی پرداخت تسهیلات بانکی به شیوه نوین وجود دارد توضیح دادید. به طور دقیق این مووضع از چه زمانی پیاده شد؟ 

نیاز به این موضوع در سیستم بانکی احساس شد. ۶ یا ۷ سال قبل مطالعات اولیه آن در وزارت اقتصاد انجام شد. پایه گذاری شد. اولین شرکت را تاسیس کردند که شرکت رتبه بندی اعتباری ایران شد. همه بانک های کشور در آن مقطع که ما شانزده بانک داشتیم آمدند و سهامدار آن شدند. یعنی گفتند ما در تاسیس این شرکت مشارکت خواهیم کرد. البته شرکت های بیمه و لیزینگ ها هم در آن مقطه بودند. بر این اساس می شود گفت این شرکت متعلق به تمام بانک ها، صنعت بیمه و صنعت بانکداری کشور است. تمامی آنها در جریان شکل گیری سهم دارند. دانش فنی این کار را خریداری کردیم سپس سیستم آن را طراحی کردیم و از ابتدای سال ۸۸ راه اندازی شد. درست مانند سدی که ساخته می شود و از زمانی آبگیری آغاز می شود. ما هم از سال ۸۸ گفتیم هر کسی می آید وام دریافت می کند، اولین وامی که دریافت کرد برابر با ایجاد پرونده اعتباری برای او است. بنابراین می توان گفت از ابتدای سال ۸۸ کسانیکه از بانک وام گرفته اند- حتی یک وام که رقم کوچک باشد- مطمئن باشند در سامانه ما پرونده با کد ملی برای شان ایجاد شده است. 

به لحاظ آماری چند پرونده ایجاد شده است؟ 

در حال حاضر برای ۱۸ میلیون ایرانی پرونده ایجاد شده است. پرونده که تاسیس می شود به ثبت این موضوع پرداخته می شود که قسط ها به وقت پرداخت شده است یا خیر. اگر بدهی مالیاتی، چک برگشتی، بدهی به گمرک هم وجود داشته باشد ثبت می کنیم. 

در مجموع اقدام خوبی است اما قبول دارید در کشور ما تمایل چندانی به شفافیت وجود ندارد؟ همین موضوع سبب نمی شود که این طرح با اقبال مواجه نشود؟ 

این مهم است که چرا دوست ندارند. لازم است توضیحی عرض کنم و آنهم اینکه در شش سال گذشته روی این موضوع کار کردیم و کشور های دیگر هم مطالعه کردیم. این رفتار ذاتی نیست که مردم تمایلی به شفافیت نداشته باشند. یکسری عواملی سبب شده به این سمت سوق داده شوند. وقتی من قسط های بانک را به موقع پرداخت می کنم انگیزه ای پیدا نمی کنم. اگر مکانیزمی وجود داشته باشد که شفافیت را تشویق کند چرا مردم نخواهند شفاف باشند؟ مردم ما در مراجعه به بانک ها با شرایطی مواجه شدند که هر جا دیده اند شفاف بوده اند ضرر آن، بیشتر از منفعتی که داشته بوده است. به طور کلی انسان عقلانی فکر می کند و بر اساس منافع شخصی خود تصمیم می گیرد. وقتی فردی مشاهده کند منافع اش در عدم شفافیت است خود به خود به آن سو می رود. این مکانیزم ما شفافیتی ایجاد می کند که به نفع مردم است. شفافیتی است که تر و خشک را از هم جدا می کند. تا پیش از این به دلیل رفتار برخی و عدم بازپرداخت اقساط شان با تمامی مردم رفتاری یکسان برای پرداخت تسهیلات داشتیم. ما ۵ تا ۱۰ درصد افراد بد حساب در جامعه داریم و بانک های ما نمی توانند آنها را از خوش حساب ها جدا کنند. لذا وقتی هر کسی به بانک مراجعه می کند گفته می شود دو ضامن برای دریافت وام بیاورید. در دنیا اینگونه است که به فرد خوش حساب وام ۲ درصدی می دهند و به فرد بد حساب وام هفت درصدی تعلق می گیرد. در این شرایط مردم می گویند بهتر است خوش حساب باشند. مردم هم به سوی شفافیت می روند. 

ساز و کار شرکت رتبه بندی چگونه است؟ اطلاعات اعطای وام از سوی بانک ها برای شما ارسال می شود؟ 

خود بانک ها به محض اینکه وامی ارائه کنند اطلاعات را برای ما می فرستند. 

موظف هستند؟ 

بله. بخشنامه بانک مرکزی و آیین نامه مصوبه هیات دولت و قانون مجلس را داریم. 

بعضی بانک ها متاسفانه روی روابط وام می دهند و نه ضوابط. این سیستم تا چه اندازه می تواند بر جا به جایی ضوابط بر روابط اثر گذار باشد؟ 

بگذارید اول درباره این توضیح دهم که در آینده این سیستم تا چه اندازه مفید می تواند کار کند. ما آمدیم با این سیستم عامل انسانی را در تصمیم گیری ها به حداقل رساندیم. نرم افزار تصمیم گیری می کند و رابطه هم در آن دخالتی ندارد. بنابراین سیستم در منطق خود جلوی روابط را می گیرد. بنابراین این سیستم عدالت را در توزیع خدمات بانکی در جامعه فراهم می کند. کشورهایی که اینجور سیستم را دارند بیش از ۹۰ درصد از تسهیلات بانکی استفاده می کنند. کشور هایی که سیستم را ندارند کم تر از ۲۵ درصد بهره می برند. در واقع به دلیل رانت ۷۵ درصد مردم نمی توانند وام دریافت کنند. این واقعیتی است که وجود دارد و راه حل آن این است که اینجور سیستم ها بیاید و برای هر فردی شناسنامه تشکیل بدهد و بر اساس آن تصمیم گیری شود. 

بر چه اساسی رتبه بندی می کنید؟ 

ما فعلا روی رتبه هامون کلمه های انگلیسی گذاشتیم . A ، B و … . یک بخش از مکانیزم ما جعبه سیاه ما است و نباید آن را لو بدهیم. چرا که اگر سیستم را لو دهیم زمینه برای سوء استفاده فراهم می شود. هیچ شرکت رتبه بندی در دنیا مدلش را لو نمی دهد. کلیت آن را مطرح می کنند تا مردم بدانند چه کار کنند تا رتبه هایشان خوب باشد. تقریبا بخش اعظم این رتبه ها روی گذشته آدم هاست. این یک موضوع علمی است و پایه پیش بینی آینده روند گذشته است. مردم بدانند پنج سال گذشته شان مهم ترین ملاک برای رتبه شان است. رفتاری که بررسی می شود نخست اقساط است. فرق هم نمی کند چه اقساطی با شد مهم به موقع پس دادن است. علاوه بر بازپرداخت اقساط منفی و مثبت ، بدهی های مالیاتی مورد بررسی قرار می گیرد. افرادی که بدهکار مالیاتی هستند و بدهکاری آنان قطعی شده بد حسابی است. چک های برگشتی هم یکی دیگر از پارامتر ها است. فقط هم جنبه منفی ندارد بلکه پرداخت به موقع قسط به طور مثال می تواند اثر های مثبت خودش را به دنبال دارد. در مجموع معدل در نظر گرفته می شود. فردی شاید چک برگشتی داشته باشد اما اقساط را به موقع پرداخت کرده باشد که همین موضوع می تواند اثر مثبت در پرداخت تسهیلات داشته باشد.

 محمد هیراد حاتمی-خبرآنلاین