معجزه آبخیزداری، چالش‌ها و فرصت‌های حوزه آبخیز، حوزه آبخیز شمال کشور دارای فرصت‌ها و چالش‌های متعددی است که در این گزارش با تشریح فرصت‌ها، به راهکارهای مقابله با چالش‌ها به خصوص سیل می‌پردازیم.

به گزارش  اکوپرشین به نقل از تسنیم: پرونده معجزه آبخیزداری؛ حوزه آبخیز شمال کشور (حوزه آبخیز دریاچه خزر) شامل استان‌های گیلان، مازندران، گلستان و خراسان شمالی است. این حوزه آبخیز به دلایل مختلف، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

دلایل اهمیت حوزه آبخیز شمال کشور

حوزه آبخیز شمال کشور به علت در مرحله جوانی بودن فرایند تکامل و نیز بالا بودن حجم آورد رسوبات و فراوانی جریان واریزه ای، کاربری غالب جنگل در عمده حوزه‌های آبخیز شمال کشور و ایجاد دبی کاذب جریان در رودخانه‌ها به دلیل وجود سرشاخه‌ها به ویژه در مناطق مشرف بر مراکز جمعیتی و سکونت گاه‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار است.

افزون بر این، مستعد بودن برخی از مناطق واقع در دامنه‌های شمالی البرز به حرکات توده‌ای به دلیل وجود سازندهای زیرین به عنوان نمونه شیست سبز (که در ادبیات علمی حرکات توده‌ای از آن به نام پرچم قرمز یاد می‌کنند) و لزوم توجه ویژه به چنین حوزه‌هایی در مواقع احداث زیرساخت ها، ابنیه‌ها و جاده‌ها و غیره و همچنین خطر بالقوه نفوذ زبانه‌های آب شور به منابع آب زیرزمینی (آب شیرین) ناشی از برهم خوردن تعادل زبانه آب شور و آب شیرین در نوار شمالی و جلگه‌های ساحلی و تشدید این موضوع توسط برداشت‌های غیرمجاز منابع آب سبب شده است که بر اهمیت حوزه آبخیز دریاچه خزر افزوده شود.

چالش‌های حوزه

وقوع سیل‌های مخرب و ویرانگر از مهمترین چالش‌های حوزه آبخیز شمال است که سالانه خسارات مالی و جانی زیادی بر جای می‌گذارد.

برای نمونه طبق گزارش سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، فراوانی وقوع سیل در استان گلستان در سال ۱۳۹۹ سه سیل، ۱۳۹۸ دو سیل، ۱۳۹۷ نه سیل، ۱۳۹۶ چهار سیل، ۱۳۹۵ شش سیل، و در سال ۱۳۹۱ چهارده سیل بوده است و در مجموع ۳۰ ساله اخیر این استان به تنهایی شاهد حدود ۱۵۰ سیل بوده است.

همچنین فرسایش خاک چالش دیگر حوزه آبخیز شمال کشور است که در همین استان گلستان، در غرب استان گلستان فرسایش ۸ تن در سال و در شرق استان ۳۵ تن در هکتار در سال گزارش شده است.

از چالش‌های دیگری که به دلیل تغییر سبک زندگی و افزایش خوش نشینی و رفاه طلبی در حوزه آبخیز شمال کشور به وجود آمده است می‌توان به توسعه نامتوازن مناطق شهری به طرف دامنه‌های شمالی البرز و مناطق جنگلی، وجود منابع متعدد آلودگی‌های نقطه‌ای و غیرنقطه‌ای قابل ملاحظه در حوزه‌های شمالی، برهم خوردن الگوی طبیعی جریان و زهکشی حوزه‌های آبخیز و تبدیل آبراهه طبیعی به آبراهه‌های شهری و در برخی موارد نادیده گرفتن یا حذف سیستم زهشکی در آبخیز شهری اشاره کرد.

از چالش‌های حوزه آبخیز شمال کشور در بخش مدیریت منابع طبیعی نیز می‌توان به عدم انسجام لازم در بخش تحقیقات دانشگاه و بخش اجرا، عدم مدیریت یکپارچه حوزه‌های مشترک، عدم توجه به مشارکت جوامع محلی، بهره برداری بیش از حد از توان اکوسیستم، کارایی پایین نظام‌های بهره برداری، نامناسب بودن ساختار اداری منابع طبیعی کشور و نگرانی از عدم تداوم تخصیص بودجه صندوق توسعه در گسترش و تکمیل اقدامات آبخیزداری اشاره کرد.

فرصت‌های موجود در مدیریت

علیرغم چالش‌ها و تهدیدات متعددی که حوزه آبخیز شمال کشور با آن مواجه است، این حوزه آبخیز دارای فرصت‌های فراوانی است که از جمله این فرصت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

اول: فراهم بودن زمینه توسعه سیاست‌های سازگاری با تغییر اقلیم با اجرای مدیریت تغذیه آبخوان‌ها (MAR)  با هدف مدیریت رواناب و تغذیه آبخوان ها

دوم: میانگین بارش مناسب در عمده سطح حوزه‌های آبخیز شمالی و امکان اجرای سامانه‌های استحصال آب باران در مناطق مسکونی و امکان الگوگیری از نمونه‌های موفق بین المللی چون باغچه‌ها باران‌ها و شهرهای اسفنجی

سوم: امکان بهره‌گیری از استعداد نهشته‌های لسی در حاشیه دامنه‌های شمالی البرز و برخی نقاط از شرق استان گلستان به عنوان یک فرصت به دلیل حاصلخیزی و توسعه سریع پوشش گیاهی و مدیریت و کنترل فرسایش رسوب.

راهکار مقابله با چالش‌های این حوزه

با توجه به چالش‌ها و فرصت‌های متعدد حوزه آبخیز شمال، مدیریت یکپارچه حوزه آبخیز شمال را می‌توان موثرترین و بهترین راهکار مقابله با چالش‌ها به خصوص سیل و استفاده از فرصت‌های این حوزه آبخیز دانست. از راهکارهای دیگر مقابله با چالش‌های حوزه آبخیز شمال کشور می‌توان به مشارکت اجرا و تحقیقات در مدیریت حوزه آبخیز، تقویت عزم ملی در یکپارچگی مدیریت حوزه‌های آبخیز، جلب مشارکت مردم در مدیریت اراضی ملی و احاله مدیریت منابع طبیعی به بهره برداران و اصلاح ساختار نظام‌های بهره برداری اشاره کرد.